Büyükbaş Hayvancılık

Süt Sığırlarında Doğum, Buzağılama, Tohumlama ve Sürüden Ayrılma Kayıtları 

1. Amaç:

Soykütüğü sisteminin yürütülebilmesi için gerekli olan kayıtların, düzenli ve bir örnek tutulabilmesinin sağlanması bu talimatın amacıdır.

2. Tutulması Gereken Asgari Kayıtlar:

a) Soykütüğü sistemi içerisindeki bir inekten doğan hayvanların, sistemin gerektirdiği aşağıdaki bilgilerinin toplanması ve buzağının bilgi işlem merkezi tarafından Ek 1’deki gibi doğum bildirim formu ile belgelendirilmesi gerekir.

• Soykütüğü numarası
• Doğum tarihi
• Doğum tipi (normal, zor)
• Doğum şekli (tekiz, ikiz vb.)
• Ana ve baba no

b) Her inek için laktasyonunun başlamasını sağlayan ve süt verim denetlemesi sonuçlarının girilebilmesini sağlayacak buzağılama olayının aşağıdaki bilgileri içerecek şekilde tespiti yapılmalıdır.

• Buzağılama tarihi
• Buzağılama tipi (normal, zor)
• Buzağılama şekli (tekiz, ikiz vb.)

c) Soykütüğü sistemi içerisindeki her hayvanın tohumlanması ile ilgili aşağıdaki bilgilerin tespitini içerecek bilgi edinme sisteminin oluşturulması gerekir.

• Tohumlanan hayvanın numarası
• Tohumlayan boğanın adı
• Tohumlayan boğanın numarası
• Tohumlama tarihi
• Tohumlama sayısı
• Tohumlayıcının adı soyadı veya kodu

d) Soykütüğü sistemi içerisindeki bir işletmede bulunan hayvanların sürüden çıkışları durumunda aşağıdaki bilgilerin tespitini içerecek bilgi edinme sisteminin oluşturulması gerekir.

• Hayvanın numarası
• Sürüden çıkış tarihi
• Sürüden çıkış sebebi: Damızlık satış, kasaplık satış, ölüm, diğer vb. 

3. Yetki:

Temel esasları içeren faaliyetleri yürütme ve bu bilgileri edinme yetkisi, soykütüğü sistemini yürütmeye yetkili kuruluşa aittir.

Soykütüğü sistemini yürütmeye yetki almak üzere Bakanlığa müracaat eden kuruluş bu faaliyette yararlanacakları imkanları ve bilgi edinme sistemini açıkça tanımlamak ve çalışmalarını tarafsızlık ve objektiflik ilkelerine uygun olarak gerçekleştireceklerini taahhüt etmek zorundadırlar.

4. Çalışma Kuralları:

• Bu faaliyetlerde yer alan bilgilerin toplanması en fazla 1 aylık aralıklarla gerçekleştirilecektir.
• Elde edilen bilgilerin güvenilirliği sağlanmalıdır.

Soykütüğü Belgesi 

1. Amaç:

Soykütüğüne kayıtlı sığırlara, kayıt niteliklerine bağlı olarak belge verilmesi işlemlerinin düzenlenerek birörnek hale getirilmesi bu talimatın amacıdır.

2. Yetki:

• Soykütüğü belgesi düzenleme yetkisi, Bakanlık ve Bakanlığın yetki verdiği kuruluşa aittir.
• Soykütüğü belgesi düzenlenmesi, Türkiye’de tek bir merkezde yapılır. Düzenlenen belgeler belge talep eden ve soykütüğü sistemini yürütmeye yetkili kuruluşa verilir.
• Belgelerde, düzenleyen ve soykütüğü sistemini yürüten kuruluşun imzası ve mühürü olmalıdır. Aksi halde belgenin hiçbir geçerliliği yoktur.

3. Temel Esaslar:

• Bir sığırın belge alabilmesi için mutlaka kendisinin, annesinin ve babasının soykütüğüne kayıtlı olması gerekir.
• Belge alacak sığırın soykütüğünde bulunması gereken asgari bilgileri de şunlardır:
• Soykütüğü numarası
• Doğum tarihi
• Cinsiyeti
• Irkı
• Baba numarası ve doğum tarihi
• Ana numarası ve doğum tarihi

4. Soykütüğü Belgeleri:

a) Safırk Sertifikası:

Hem kendi hemde soylarının süt verim bilgileri olmayıp, sadece temel esaslarda belirtilen bilgilere sahip hayvanlara talep edilmesi halinde “Safırk Sertifikası” adı altında ve Ek 1’de bulunan belgeye benzer bir belge düzenlenir.

b) Damızlık Belgesi:

Temel esaslarda belirtilen bilgilerle birlikte süt verim ve/veya damızlık değerine sahip olan sığırlara “Damızlık Belgesi” adı altında Ek 2’de bulunan belge düzenlenir.

5. Damızlık Belgesinde Bulunacak Asgari Veriler:

• Sığırın soykütüğü numarası,
• Doğum tarihi,
• Cinsiyeti,
• Irkı,
• Baba numarası ve doğum tarihi,
• Ana numarası ve doğum tarihi,
• Ananın ve/veya anneannenin süt verimleri,
• Hayvanın doğduğu ve son bulunduğu işletme sahibinin adı ve adresi,
• Belgeyi düzenleyen ve onaylayan kurumların mührü ve onaylayan şahsın adı, imzası.

6. Damızlık Belgesi Düzenlemede Aranan Koşullar:

a) İneklerde ve Genç Sığırlarda Aranan Koşullar:

Soykütüğüne kayıtlı inek ve genç sığırlara damızlık belgesi verilebilmesi için asgari şu bilgilere sahip olması gerekir:

• Hayvanın kendisi veya annesi veya anneannesine ait en az bir laktasyon süt verimi biliniyor olmalı,
• Hayvanın kendisi veya annesi veya anneannesine ait süte göre damızlık değeri biliniyor olmalı,
• Hayvanın babası, suni tohumlama boğası veya annesinin (babaanne) en az bir laktasyon süt verimi bilinen tabii tohumlama boğası olmalıdır.

b) Tosun ve Boğalarda Aranan Koşullar:

Soykütüğüne kayıtlı tosun ve boğalarda damızlık belgesi verilebilmesi için asgari şu bilgilere sahip olması gerekir:

• Boğaların damızlık değeri tahmin edilmiş olmalı,
• Tosunlar, ineklerde aranan şartlara sahip olmalı.

Islah Programı 

1. Amaç:

Türkiye’de ihtiyaç duyulan denenmiş (yavru verimlerine göre değerlendirilmiş) kaliteli boğa yetiştirmek amacıyla uygulanacak döl kontrolü (yavru testi veya progeny test) çalışmalarını düzenlemek ve yönlendirmek bu talimatın amacıdır.

2. Yetki ve Sorumluluk:

Damızlık boğa yetiştirme, test etme, seçme, bu boğalardan sperma üretme ve pazarlama, test edilmekte olan ve denenmiş boğa spermalarının kullanılmasını düzenleme yetki ve sorumluluğu, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile Bakanlıktan yetki alan kuruluşlara aittir.

Tarım ve Köyişleri Bakanlığı yetki verdiği kuruluşlarca hazırlanacak ıslah programını onaylama ve denetleme yetkisine sahiptir.

3. Islah Amacı:

Gelecekte ulaşılması gerekn verim seviyesi belirlenerek bunu en optimal bir şekilde sağlayacak genotip tanımlanır. Bu genotipi elde etme ve populasyonda yaygınlaştırma yapılacak ıslah çalışmalarının (ıslah programının) amacıdır.

Islah çalışmaları başlatılırken, öncelikle ıslahı yapılacak her ırk ile ilgili ıslah amacı belirlenir. Bunun için populasyon analizi ve ekonomik analizlerin yapılması gerekir. Yapılan analizler sonucunda bugün ve gelecekte hangi verim özelliklerinin veya özellik gruplarının (örneğin süt verimi, döl verimi, sınıflandırma vb) ekonomik açıdan ne kadar önemli oldukları belirlenir; belirlemelere bağlı olarak ekonomik ağırlık katsayıları hesaplanır. Islahta kullanılacak ölçüt, yapılan hesaplamalar sonucunda bir formül halinde dökümanlaştırılır.

Örnek: Holstein Friesian Yetiştiriciliğinde ıslah amacı:

Laktasyonda (305 günde) % 4 yağlı 7000 kg süt verimi verebilen ergin yaşta 750 kg canlı ağırlığa ve 145 cm sağrı yüksekliğine ulaşan; sağlam yapılı ve sağlıklı; beklenen yüksek verimi verebilecek beden kapasiteli; hayvana rahat hareket yeteneği sağlayacak ayak ve tırnak yapılı; makinayla sağıma elverişli ve kolay sağılabilen, kapasiteli bir memeye sahip genotip elde etmek ve populasyonda yaygınlaştırmak.

Damızlık Değeri (süt) = süt verimi x eko.katsayı + yağ verimi x eko.katsayı

Damızlık Değeri(sınıf.)= sağrı yük. x eko.katsayı +……..+ tırnak x eko.katsayı

Top.Dam.Değ.= DDsüt x Ağ.Katsayısı + DDsın x Ağ.Katsayısı

4. Islah Modeli:

Planlanacak ıslah programları, suni tohumlamaya dayalı yürütülen denenmiş boğa elde etme ve bunlardan etkin yararlanmayı hedefleyen programlardır.

Bu programlarda, aday boğa ana ve babaları damızlık değerlerine göre seçilir; bunlardan elde edilen erkek buzağılar döllerine göre değerlendirilmek üzere teste tabi (döl kontrolü) tutulur; döl kontrolünde başarılı olanlar denenmiş boğa olarak suni tohumlamada kullanılır.

Bu nitelikteki programların temel özelliği populasyonda beklenen genetik ilerlemenin ağırlıkla babaların seçimiyle gerçekleştirilmesidir.

Damızlık değeri yüksek ineklerden yararlanma oranını yükseltmek amacıyla çoklu yumurtlatma (süper ovulasyon) ve embriyo transferi gibi biyoteknolojileri kullanan modeller koşulların uygun olması halinde gelecekte dikkate alınabilirler.

5. Islah Programlarında Öngörülen Faaliyetler:

a) Populasyon ve Çalışma Alanını Tanımlama

Islah amacı tanımlandıktan sonra, ıslah programına doğrudan ve dolaylı katılacak olan populasyonun ve bu populasyonun yaygın olduğu bölgeler tanımlanır.

Populasyon tanımında, toplam inek sayısı, işletme sayısı, tohumlama oranı gibi parametrelerin yanısıra populasyon analizi sonucunda elde edilebilen (ekonomik öneme sahip özellikler bakımından) verim seviyesi, kayıtlı ve kayıtsız inek sayısı gibi bilgiler açık bir biçimde yer alırlar.

Programın uygulanacağı alanı tanımlarken, öncelikle ulaşım ve üretim imkanları üzerinde durulur. Faaliyetleri etkiliyebilecek organizasyonlar da bu tanım içerisinde yer almalıdırlar.

b) Islah Populasyonu

Soykütüğüne kayıtlı, verimleri kontrol edilen ve denenmiş ya da aday boğa spermalarıyla tohumlanan ineklerin oluşturduğu grup, ıslah populasyonu olarak adlandırılır. Islah çalışmaları bu populasyonda yapılır ve burada elde edilen genetik ilerleme populasyonu oluşturan diğer hayvanlara suni tohumlama yoluyla aktarılır.

Islah populasyonunun büyük olması damızlık çalışmalarının başarısını doğrudan etkiler. Asgari sayı 10.000 baş inek olarak kabul edilebilir. Bunun yanında ıslah populasyonunun ana populasyon içindeki payı en az % 10 olmalıdır. Bu oran, populasyonu temsil etmek ve ona etkin ve ekonomik hizmet etmek ile ilgilidir.

Islah populasyonunda yapılan soykütüğü, verim kontrolleri ve tohumlama faaliyetlerinin ilgili talimatlara uygun bir şekilde yapılması zorunludur.

c) Damızlık Değer Tahminleri

Damızlık değer tahmini talimatı gereğince her 6 ayda bir damızlık değer tahminleri yapılır ve yayınlanır.

d) Boğa Analarının Seçimi

Damızlık değer sonuçlarına bağlı olarak en başarılı inekler boğa anası adayı olarak seçilirler. Bu inekler görevli bir ıslah komisyonu tarafından yerinde incelenerek uygun görülenlerin sahipleri ile sözleşme yapılır. Sözleşme ineklerin komisyon tarafından önerilecek bir boğanın spermasıyla tohumlanmasını ve erkek buzağı doğması halinde, doğumu izleyen ilk 6-16 hafta içerisinde ıslah programını yürüten kuruluşa, önceden belirlenen bir bedel karşılığında satışını kapsamalıdır.

Her yıl aday boğa anası olarak seçilen inek sayısı, ıslah populasyonundaki inek sayısının % 5’ini aşmamalıdır.

e) Boğa Babalarının Seçimi

Programın başarısının temelini oluşturan boğa babası seçimi, damızlık değer tahminleri sonuçlarına bakılarak düzenli bir şekilde en az 6 aylık aralıklarla yapılır. Gelecek kuşakta damızlık olarak kullanılacak boğaların elde edilmesi amacıyla boğa analarını tohumlayacak olan bu boğalar, boğa anası sayısına bağlı olarak en az 2 baş/yıl şeklinde seçilir.

Başka ıslah programlarından ve sürülerinden elde edilmiş seçkin boğalar da boğa babası olarak kullanılabilir.

Kuşaklararası süreyi kısaltmak ve tohumlamaları planlı uygulayabilmek amacıyla boğa babaları en fazla 1 yıllık bir süre için boğa analarını tohumlamada kullanılırlar. Daha sonra bu boğaların spermaları damızlık sürüyü oluşturan diğer ineklerin tohumlanmasında kullanılmak amacıyla satışa sunulur.

f) Döl Kontrolü (Progeny Test)

Boğa babaları ve yapay tohumlamada kullanılacak diğer boğaları belirlemek amacıyla, çiftleştirme programından elde edilen erkek buzağılar bir program dahilinde düzenli olarak izlenir. Belirlenen verim özellikleri dikkate alınarak en başarılı olanlar seçilir. Başarısız olanlar kesime gönderilir ve spermaları imha edilir veya ıslah programı dışındaki üretim sürülerinde kullanılır.

Döl Kontrolünde aşağıdaki özellikler dikkate alınmalıdır.

- Tohumlanan ineklerde geri dönmeme oranı (Non-Return) oranı

- Tohumlanan ineklerde ölü ve zor doğum olayları

- Deneme altındaki boğanın 1. laktasyonda bulunan ve tesadüfen seçilmiş en az 20 kızının sınıflandırma sonuçları

- Deneme altındaki boğanın en az 30 kızının 305 gün süt verimi (yağ ve protein verimleri gelecekte dikkate alınmalıdır). 

6.Islah Programının Onayı ve Takibi:

- Islah programı Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından onaylandıktan sonra uygulamaya konulabilir.

- Programda yapılan her türlü değişiklikler Tarım ve Köyişleri Bakanlığının onayına sunulmak zorundadır.

- Tarım ve Köyişleri Bakanlığı uygulamadaki gelişmeleri izlemek ve sapma olması halinde onayını geri çekmek yetki ve sorumluluğundadır.

- Bir bölgede birden fazla kuruluş ıslah programı çalışması yürütemez.

- Islah programını uygulayacak kuruluş, bölgede soykütüğü sistemi veri toplamadan sorumlu kuruluştan kayıtları alabileceğine

dair taahhütname almalı veya işbirliği protokolü yapmalıdır.

Damızlık Süt Sığırlarında Soykütüğü Talimatı 

Amaç:

Hayvancılıkta verimliliğin temelini teşkil eden bir soykütüğü sisteminin yürütülmesi amaçlanmıştır.

Tanım:

Soykütüğü; dünyaca tanınmış ve/veya Türkiye’de mahalli olarak geliştirilmiş ırkların özelliklerini gösteren sığırların ırk özelliklerinin ve verim seviyelerinin iyileştirilmesi amacıyla, teknik açıdan genetik özelliklerini tespit ederek ırk ile ilgili üretim ve seleksiyon aktivitelerini yönlendirmek ve bu sayede ekonomik değerlendirmeyi yapabilmek için oluşturulan bir sistemdir.

Soykütüğü yalnızca damızlık hayvanların soy bilgilerini değil, ekonomik açıdan önemli verim özellikleri ile ilgili bilgileri ve bunlara ilişkin değerlendirme sonuçlarını da içermekte olup soykütüğü sistemi aşağıdaki konu ve faaliyetleri içerir.

1- Tanımlama

2- Süt Verim Denetlemeleri

3- Sınıflandırma

4- Doğum, Buzağılama, Tohumlama ve Sürüden Ayrılma Kayıtları

5- Soykütüğü Belgesi

6- Islah Programı

7- Döl Verimi

8- Damızlık Değer Tahmini

Uygulama Şekli:

Soykütüğü sistemi 2 temel faaliyeti içerir:

1. a) Veri toplanması : Tanımlama, süt verim denetlemeleri, sınıflandırma ve doğum, buzağılama, tohumlama, sürüden ayrılma kayıtları konularınının yürütülmesi.
2. b) Toplanan verilerin : Soykütüğü belgesi, ıslah programı, döl verimi, damızlık değer değerlendirilmesi tahmini konularının yürütülmesi.
3. - Soykütüğü sisteminin konuları ve sisteme hizmet eden faaliyetlerle ilgili talimatlar ekler halinde verilmiştir.
4. - Soykütüğü sisteminin veri toplama ile ilgili unsurları, bir ilde bir ırk için Bakanlık veya yetki verdiği bir kuruluş tarafından Bakanlık talimatları doğrultusunda yürütülür.
5. - Soykütüğü sistemini yürütmek üzere Bakanlığa müracaat eden kuruluş; bu faaliyette yararlanacağı imkanlarını (personel, araç, donanım, laboratuar vb.) tanımlamak, en az bir yıllık çalışma programı hazırlamak ve çalışmalarını tarafsızlık ilkelerine uygun olarak gerçekleştireceklerini taahhüt etmek zorundadırlar.
6. Yetki verilen kuruluşun çalışmaları her yıl denetlenir ve kurallara uymayanlardan yetki geri alınır.

TALİMAT NO: 1

Süt Sığırlarında Tanımlama

1. Amaç:

Sığırlarla ilgili faaliyetlerde sığırların tek tek tanınması ve herhangi bir karışıklığa meydan vermeden kayıt edilmelerini sağlamak bu talimatın amacıdır.

2. Tanımlama: 

Bir işletmedeki tüm sığırlar tanımlanmak zorundadır.

Soykütüğü sistemine giren sığırların tanımlanmasında 2 unsur vardır.

A) İsim : Sığırlara aşağıdaki hususlar dikkate alınarak isim verilir.

- İsim, en fazla 30 harf ve aralıktan oluşmalı, toplumun din ve ahlak kurallarına aykırı olmamalıdır.

- Dişilerde ananın, erkeklerde babanın isminin baş harfi ile başlayan isimler tercih edilir.

- İsimlerde rakam kullanılmaz. Ör: Ayşe-2 vb.

- Aynı işletmede bir isim, 15 yıl geçmeden aynı cinsiyette bir başka hayvan için kullanılamaz.

- İsim seçimi kurallar dahilinde olmak kaydıyla, yetiştirici tarafından yapılır.

B) Numara:

1- Numaralama Sistemi: Numaralamada aşağıdaki sistem uygulanır.

- Bir hayvana verilecek numara 14 haneden oluşur.

- İlk iki hane ülke kodudur ve “TR” olarak işaretlenir.

- 3. ve 4. haneler (2 hane) il kodunu ( trafik il kodu )gösterir.

- 5. - 9. haneler ( 5 hane ) il içi işletme numarasıdır. Numara yeterli olduğu sürece rakamlarla, daha sonra son hanesi harf olacak şekilde belirtilir.

- 10.-14. haneler ( 5 hane ) il içi hayvan numarasıdır. Numara yeterli olduğu sürece rakamlarla, daha sonra son hanesi harf olacak şekilde belirtilir.

ÖRNEK: TR060001500028 - Türkiye’de, Ankara’da, 15 numaralı işletmede, 28 numaralı hayvan.

ÖRNEK: TR060001A0005C- Türkiye’de, Ankara’da, 1A numaralı işletmede, 5C numaralı hayvan.

- Bir sığıra verilmiş olan soykütüğü numarası; hayvanın yaşamı boyunca taşıyacağı ve hiçbir şekilde değiştirilmeyecek (satış sonucu il, işletme ve ülke değiştirme gibi gerekçeler dahil) bir numaradır ve 15 yıl içinde herhangi bir şekilde bir başka sığıra verilemez.

2- Numaralama Küpesinin Özellikleri:

- Hayvanların numaralanması, TKB-TÜGEM tarafından önerilen kaliteli, 2 parçalı ve baskılı plastik numaralama küpeleri ile yapılır.

- Plastik küpenin rengi sarıdır.

- Soykütüğü numarası, aşağıdaki örnekte görüldüğü şekilde basılır. Numaralama küpesinde işletme numarasının yazılması şart değildir; Çünkü sığırın numarası, işletme içi değil, il içi seri numarasıdır. İstendiğinde boşluk kısmına silinmeyen kalemle yazılabilir.

- Küpenin üst kısmında soykütüğü konusunda Bakanlıktan yetki alan ve küpeyi takan kuruluşun simgesi veya kısaltılmış adı bir daire içinde basılır. Bu simgenin çapı en az 1.5 cm dir.

- Orta kısmında ülke ve il (trafik) kodu yazılır. Bu bölümde yer alan harf ve numaraların büyüklüğü 0.8 -1.00 cm dir.

- En alt kısmında hayvanın il içi numarası yazılır. Buradaki rakamlar 1.5 –2.0 cm arasında değişebilir.

- Rakam ve harf gruplarının birbirinden uzaklığı en az 0.5 cm dir.

- Plastik küpenin arka parçasına yalnızca hayvanın il içi seri numarası yazılır ve rakam büyüklükleri en az 1 cm dir.
 

3. Numaralama Küpesinin Takılması:

- Bir ilde numaralama küpesi düzenleme ve takma TKB-TÜGEM veya yetki verdiği kuruluş tarafından yapılır.

- Bir işletmede doğan buzağılar 6 hafta içerisinde numaralanır. Yetiştirici numaralamanın zamanında yapılmasından sorumludur.

- Küpe, hayvanın sol kulağına takılır; fakat istenirse 2 kulağa da aynı numara takılabilir.

- Bir hayvana verilen soykütüğü numarası, Türkiye’nin her yerinde geçerli olup hiçbir şekilde değiştirilemez.

- Takılan bir küpenin herhangi bir şekilde düşmesi halinde gerekli saptamadan sonra boş bir plastik küpeye silinmeyen (permanent) bir kalemle numaranın tamamı veya en azından il içi hayvan numarası (son 5 hane) yazılarak yeniden hayvanın kulağına takılır.

4. Soykütüğüne Yeni Kayıt:

- Sistemin dışında olup da soykütüğüne girecek sığırların herbiri için EK 1’deki “Soykütüğüne Kayıt Formu” doldurulur ve ildeki soykütüğü bilgi işlem merkezinde dosyalanır.

- Sığırların soykütüğüne ilk kez kayıt edilebilmeleri için Tarım İl Müdürlüğü veya yetki verilen kuruluşun uzmanları tarafından sığırın ilgili ırkın özelliklerini gösterdiğine dair onayı aranır. “Soykütüğüne Kayıt Formu”nun ilgili uzman tarafından imzalanmış olması, sözkonusu onayın alınmış olduğu anlamını taşır. Form uzman ve yetiştirici tarafından imzalanmak zorundadır. 

- İthal edilen damızlık sığırlar orjinal kulak numaraları değiştirilmeksizin ulusal soykütüğüne kayıt edilirler. Bu hayvanlara yeni soykütüğü numarası verilmez ve yeni küpe takılmaz. Ancak; metal kulak küpesi taşıyan sığırların tanınmasını kolaylaştırmak amacıyla, bu sığırlara, orjinal numaralarının eksiksiz bir şekilde yazıldığı plastik kulak küpesi takılabilir. Kulak numarasında (küpesinde) ülke kodu olmayan sığırlar, geldiği ülkeye göre aşağıdaki ülke kodu başa getirilerek kayıt edilirler.

ÜLKE	KOD	ÜLKE	KOD
Almanya	DE	Hollanda	NL
Fransa	FR	Danimarka	DK
Belçika	BE	İrlanda	EI
Yunanistan	GR	İspanya	ES
Portekiz	PT	İsrail	IL
Kanada	CD	Luksemburg	LU
ABD	US	İsviçre	CH
İtalya	IT	İngiltere	GB
Avusturya	AU

5. Spermaların Kaydı:

a) Yerli Üretim: Soykütüğüne kayıtlı olmayan yerli üretim spermaların kaydında, boğanın üretici kuruluş veya firma tarafından hazırlanan katalogu veya belgesi olmak zorundadır. Bilgi ve belgesi olmayan boğalar soykütüğüne kayıt edilemez. Belgedeki bilgiler soykütüğüne kayıt edilir ve belge dosyalanır.

b) İthal Sperma: Soykütüğüne kayıtlı olmayan ve ithal edilmiş spermalar, damızlık belgesindeki bilgilere göre soykütüğüne kayıt edilir. İlgili damızlık belgesi, ithalatçı firma veya Bakanlıktan temin edilir.

EK: 1

TALİMAT NO: 2

Süt Sığırlarında Süt Verim Denetlemeleri 

1. Amaç:

Türkiye damızlık sığır yetiştiriciliğinde verim kontrolleri çalışmalarını uluslararası standartlara uygun bir şekilde düzenlemek ve birörnekliliği sağlamak amaçlanmıştır.

2. Temel Esaslar:

a) Verimleri denetlenecek her bir ineğin kontrol gününde verdiği süt miktarı, sütündeki yağ ve imkanlar ölçüsünde protein oranları belirlenir.

b) Verimleri denetlenecek ineklerin “Tanımlama” talimatnamesi uyarınca numaralanmış ve soykütüğüne kayıt edilmiş olması zorunludur.

c) Bir işletmede bulunan aynı ırktan tüm ineklerin verimleri denetlenir.

3. Yetki:

Bir ilde süt verim denetlemelerini yapma yetkisi, Bakanlıkça soykütüğü sistemini yürütmeye yetkili kılınan kuruluşa aittir.

Süt verim denetlemelerini yapma yetkisi almak üzere Bakanlığa müracaat eden kuruluş, bu faaliyette yararlanacakları imkanlarını (personel, araç, donanım, laboratuar vb.) açık bir şekilde tanımlamak ve çalışmalarını tarafsızlık ve objektiflik ilkelerine uygun olarak doğru biçimde gerçekleştireceklerini taahhüt etmek zorundadırlar.

Sütte yağ, protein vb. analizleri yapmak üzere, gerektiğinde başvuran kuruluşa ait olmayan bir laboratuardan da yararlanılabilir.

4. Denetleme Yılı:

Denetleme yılı 365 gün, artık yıllarda 366 gün olup her yıl 1 Ocak’ta başlar.

5. Personel:

Süt verim denetlemeleri ile ilgili görevlendirilecek personel (uzman, denetmen veya kontrolör) ile yetiştiriciler, Bakanlığın tespit edeceği aralıklarla Bakanlık veya yetki verilen kuruluş tarafından düzenlenen veya düzenlettirilen eğitim çalışmalarına katılırlar.

Denetmenlere, yetkilendirilen kuruluş tarafından görevlerine dair bir belge verilir.

6. Yöntem:

Süt verim denetlemelerinde aşağıdaki iki yöntemden birisi kullanılır.

a) A-Yöntemi (Memur): Denetlemeler görevlendirilen ve yetki verilen kişilerce yapılır.

b) B-Yöntemi (Beyan): Denetlemeler yetiştirici tarafından yapılır veya yaptırılır.

7. Çalışma Kuralları:

- Günde 2 sağım yapılan işletmelerde denetleme akşam sağımıyla başlar, sabah sağımıyla bitirilir. Günde 3 sağım yapılan işletmelerde ise denetlemeye öğle sağımıyla başlanır ve sabah sağımıyla tamamlanır.

- Denetleme tarihi akşam sağımının yapıldığı tarihdir.

- Laktasyona yeni başlayan bir ineğin süt verimi en erken buzağılamayı izleyen 5. günün akşamı kontrol edilir.

- Denetlemeler, denetleme yılı içerisinde yağ ve protein oranı için 3 ayı geçmeyen aralıklarla en az 4 defa yapılmalıdır.

- Denetmen önemli bir gerekçe olmaması halinde, yıl boyunca geçerli olan bir denetleme programını (süt ölçüm tarihleri) yetiştiricinin de onayını alarak hazırlar.

- Yetiştirici veya verim kontrolörü hazırlanan program uyarınca her ayın belirli bir gününde süt verimini ölçmek ve bilgi işlemden kendisine verilen formlara kayıt etmekle yükümlüdür.

- Denetmen, denetleme programında öngörülen kontrol tarihini izleyen gün dolu formları almak ve bir sonraki ay için boş formları iletmek üzere işletmeyi ziyaret eder.

- Denetmen, bu talimatnameye uygun olarak süt verim denetlemeleri yapma koşullarının işletmede olup olmadığına karar verir ve bu koşullara sahip olmadığını belirlediği işletmeleri, koşulları sağlayıncaya kadar süt verim denetlemelerinden çıkarır. Bu süre 6 ayı geçerse, işletme soykütüğü sisteminden de çıkartılır.

- B-Yönteminde (beyan), verilerin doğru olmadığını tespit eden denetmen birinci uyarıdan sonra tekrar yanlış bilgi veren işletmenin soykütüğünden çıkarılması için tutanak tutar, yetiştiriciye uyarı yazısı yazılır ve yanlış bilgi vermenin tekrarı durumunda işletme soykütüğünden çıkarılır.

8. Süt Miktarı, Sütte Yağ ve Protein Oranının Belirlenmesi, Süt Örneklerinin Alınması

- Verim tespiti amacıyla yapılan denetleme sağımları sırasında her bir ineğin süt verimi, soykütüğü sistemini yürüten kurumca sağlanan, asgari 250 gr duyarlı ölçekli süt ölçüm kovası veya süt ölçüm aletleriyle belirlenir.

- Yetkili kuruluş tarafından verilmeyen veya uygun görülmeyen aletler süt verimini belirlemede kullanılamaz. Ölçümde kullanılan aletler yılda en az bir kez mutlaka denetmen tarafından incelenir ve kullanımına izin verilen aletler kullanılabilir.

- Kullanılan aletlerin güvenilirliklerinden yetiştirici sorumlu olup, herhangi bir şüphe halinde süt verim denetlemeleri yinelenir veya daha önceki kontrol sağımları dikkate alınarak o dönem verimi tahmin edilir; bunlar mümkün olmaz ise işletmeden alınan veriler iptal edilir.

- Denetleme dönemi, yani iki verim kontrolü aralığı 25 günden kısa, 35 günden uzun olamaz.

- İşletme sahibi veya verim kontrolörü, her ay sağılan her bir ineğin ne kadar süt verdiğini ölçmek, elde ettiği değerleri süt kontrol formlarına işlemek ve bu formları bilgi işlem merkezine iletmekle yükümlüdür.

- İşletme sahibi, süt kontrollerini yapacağı günleri denetmenle birlikte planlamak ve hazırlanacak bu plana uymak zorundadır.

- Bilgi işlem, işletmeden gelen verileri en kısa sürede bilgisayara kaydetmek ve en geç 35 gün içerisinde ilgili formları ve işletmeye gidecek bilgileri işletmeye göndermek zorundadır.

- Yetkili kuruluş tarafından yetiştiricinin kullanımına sunulacak olan sütte yağ ve protein oranı tespitinde kullanılacak süt örneği şişeleri birörnek olmalıdır.

- Sütte yağ ve protein tespiti amaçlı çalışmalar işletmede en az yılda 4 defa (eşit aralıklarla ve en fazla 3 ay aralıklarla) yapılacaktır. Bir bireyin bu bilgilerinin değerlendirmeye alınabilmesi için her laktasyon için en az 3 kontrol sonucu bulunmalıdır.

- Süreç içerisinde hedef, yağ ve protein oranları tespitinin aylık aralıklarla yapılmasıdır.

- Süt örnekleri denetleme günü boyunca (24 saat) yapılan sağımlarda elde edilen sütü temsil edecek şekilde alınır. Numune memeden değil sağım bitiminde toplam sütten alınır .Süt numuneleri alımında aşağıdaki iki yöntemden birisi kullanılır:

a) Önce akşam sağımında elde edilen süt karıştırılarak süt örnek şişesinin yarısı kadar şişeye doldurulur ve şişenin ağzı derhal sıkıca kapatılır. Daha sonra sabah sağımından alınan eşit miktardaki süt şişeye doldurulup sıkıca kapatıldıktan sonra taşıma kabına konur.

b) Süt örnekleri, almaşıklı yöntemle birincide sabah sağımından elde edilen sütten, takip eden ikincide akşam sağımından elde edilen sütten alınıp, şişeye doldurulup sıkıca kapatıldıktan sonra taşıma kabına konur.

- Süt numunesi alındıktan sonra şişenin üzerine ineğin numarası yazılır ve ilgili forma kayıt edilir.

- Süt numuneleri analiz için en kısa sürede ve uygun koşullarda yetkili kuruluşa ait veya anlaşmalı bir laboratuara gönderilir.

9. Süt Verim Denetlemelerinde Güvenilirlik

- Güvenilirlik tespiti, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı veya Soykütüğü Sistemini yürütmekle yetkili kuruluş tarafından yapılır. Güvenilirlik tespiti için görevlendirilecek kişiler tarafsız olup, halen süt verim kontrolü yapmakta olan kişiler (verim kontrolörü) güvenilirlik tespiti görevini üstlenemezler.

- Güvenilirlik tespiti, beyan yöntemiyle yapılan süt verim kontrollerinde her ay işletmelerin en az % 5’inde yapılır. Memur yönteminde ise en az %1’inde güvenilirlik tespiti yapılır.

- Güvenilirlik tespiti, verim kontrolü yapılan günün hemen ertesinde 1-3 gün içerisinde yapılır. İnekler normal sağım saatlerinde sağılır.

- Güvenilirlik tespitinde elde edilen sonuçlar, süt verim denetlemelerinde alınan sonuçlarla karşılaştırılır ve aşağıdaki sapmalar belirlenir. Bu bilgilere dayalı olarak güvenilirlik hakkında karar verilir.

a) İnek başına bireysel sapmalar ve bunların ortalaması

b) Güvenilirlik tespiti ile süt verim kontrolü değerleri arasındaki sapmaların standart sapması test edilip (eş yapma ile mukayese veya T testi ile) doğruluğu belirlenir.

- Beyan yönteminde, yetiştirici tarafından bildirilen sonuçların doğruluğundan şüphelenildiğinde kontrol gününden sonra en geç 1 hafta içinde denetim sağımı denetmenlerce yapılır. Aynı zamanda yetiştiricinin süt alıcılarına sattığı günlük süt miktarları ile ilgili kayıtlar alınır ve bildirilen sonuçlar ile karşılaştırılır.

- Herhangi bir şekilde hile olduğu saptanan veriler değerlendirme dışı bırakılır ve bu durum ilgili yerlere (bilgi işlem, yönetim vb.) bildirilir.

- Süt verimini yükseltmek amacıyla hormon kullanımı yasaktır.

10. Süt Verimini Hesaplama Yöntemi

A- Denetleme döneminde mutlak süt veriminin hesaplanması

Kontrol sağımları sırasında belirlenen süt verimleri, kullanılan aletlerin sağlıklı olması halinde herhangi bir düzeltme yapılmaksızın mutlak süt verimi olarak kabul edilirler; ancak hasta olan veya yavru atan ineklerin durumu mutlaka kontrol formunda belirtilir ve bu bilgiler soykütüğüne (bilgisayar programına) kayıt edilir.

Hesaplamalarda TRAPEZ veya INTERPOLASYON YÖNTEMİ olarak tanınan yöntem kullanılır. Buna göre, denetleme dönemi, bir önceki denetleme günü ile bir sonraki denetleme günü arasında kalan süredir. Bu süre 25 günden kısa, 35 günden uzun olamaz.

- Dönem başında ve sonunda belirlenen süt verimlerinin ortalaması, denetleme döneminin ortalama günlük süt verimi olarak kabul edilir. Bu ortalama verim ile denetleme dönemindeki gün sayısı çarpıldığında aylık süt verimi elde edilir.

- Buzağılamadan sonra yapılan ilk kontrolde elde edilen süt verimi, buzağılamadan ilk kontrol tarihine kadar geçen sürede ortalama günlük süt verimi olarak kabul edilir.

- Kuruya çıkmadan önce yapılan kontrolde belirlenen süt verimi, kuruya çıkıncaya kadarki süre için ortalama günlük süt verimi olarak kabul edilir.

- Kuruya çıkma tarihi belirsiz ise, ortalama dönem süresinin yarısı kadar süreyle ineğin sağıldığı kabul edilerek son dönem için hesaplama yapılır.

- Kuruya çıkmadan buzağılayan ineklerin tamamladığı laktasyonun son dönem süresi, buzağılamadan bir gün öncesine kadar sürdüğü kabul edilir.

- Kontrol döneminde sürüden çıkarılmış olan ineklerin aylık süt verimi, sürüden çıktığı tarihe kadar hesaplanır.

B- Eksik verilerin tahmin edilerek tamamlanması

- Eksik veri tahmini sadece bir dönem için yapılır.

- Denetleme yapılmayan bir dönem için, yani iki bilinen kontrol arası süre 35 günden uzun 70 günden kısa ise önceki ve/veya sonraki dönemde elde edilen veriler kullanılarak ölçüm yapılmayan o dönem için hesaplanır.

- Eksik olan dönem öncesi ve sonrasındaki denetleme sonuçları belirlenmiş ise bunların ortalaması eksik dönemin değeri olarak kabul edilir.

- Buzağılama tarihi ile ilk kontrol tarihi arasındaki süre 70 günden fazla ise laktasyon verim hesabı yapılmaz. 70 günden az ise belirlenmiş olan süt verimi (yağ ve protein oranları dahil) tüm dönem için geçerli kabul edilir.

- Kontrol yapılmayan dönemden bir sonraki dönemde inek kuruya çıkmış ise bir önceki dönemin süt verimi değerinin yarısı, protein ve yağ oranlarının aynısı eksik dönemin verimi olarak kabul edilir.

- Kontrol yapılmayan bir dönemden bir sonraki dönemde inek sürüden çıkmış ise ve eksik kontrolden önceki iki döneme ait süt verimleri biliniyorsa (a ve b), bunların ortalamasından farkları çıkarılarak eksik dönem hesaplanır ( (a+b)/2 - (a-b) ). Aksi halde, eksik dönem için hesaplama yapılmaz.

C- Yağ ve protein verimlerinin hesaplanması

- Yağ ve protein verimlerinin hesaplanmasında önceden süt verimi için tanıtılan yöntem kullanılır.

- Oran olarak belirlenen yağ ve protein değerleri, sözkonusu dönemin süt verimi ile çarpılarak yağ ve protein verimi bulunur.

D- Hesaplanacak verimler

Yapılan verim denetlemelerinden elde edilen veriler kullanılarak her bir inek için aşağıdaki değerler hesaplanır.

- 305 gün laktasyon süt verimi. 305 günden az süren laktasyonların uzunluğu, kendi süreleri kadar kabul edilir, süt verimi için 305 güne kadar süt veriyormuşcasına işlem yapılmaz.

- Ortalama 305 gün laktasyon süt verimi

- Yağ ve/veya protein oranı

- Yağ ve/veya protein verimi

- Yıllık süt verimi

- Ortalama yıllık süt verimi

- Ömür boyu süt verimi

Ayrıca, Ortalama işletme (sürü) verimi de hesaplanır.

E- Verilerin güvenilirlikleri

- Herhangi bir şekilde hile olduğu saptanan veriler değerlendirme dışı bırakılır.

- Bilimsel sınırlar dışında kalan veriler değerlendirmeye tabii tutulmaz.

11. Verilerin Korunması ve Muhafazası

Her işletme için her bir denetleme dönemi ve yılı ile ilgili verim kontrol sonuçları kaybolmayacak ve karıştırılmayacak bir şekilde kayıt edilir.

Laktasyon veya yıllık süt verimi hesaplamalarında kullanılan kontrol verilerinin en az 2 yıl süreyle yararlanılabilir halde korunması gereklidir.

12. Yıllık Süt Verimlerinin Hesaplanması

- Yıl boyunca (Ocak-Aralık) yapılan tüm kontrollerde işletmede olduğu belirlenen inekler, yılın ilk 2 ayında buzağılamış olan düveler ve yılın son 2 ayında sürüden çıkarılmış olan ineklerin süt verimleri 365 (veya 366) gün üzerinden hesaplanır ve “A” ile işaretlenirler. Bu gruba girmeyen inekler ise “B” ile işaretlenirler ve bunlar için kısmi yıllık verimler hesaplanır.

- Yıllık süt verimi hesaplamasında A grubu inekler için 365 gün esas alınırken, B grubu inekler için sağılmaya başladıkları günden itibaren veya sürüden çıkarıldıkları güne kadar geçen süre dikkate alınır. İşletmedeki inek sayısı da buna göre hesaplanır. Burada her bir A ineği 1 olarak kabul edilirken, B inekleri işletmede göründükleri gün sayısının 365 güne oranı kadar dikkate alınırlar (örneğin 183 gün görünen inek 0.5 baş olarak kabul edilir).

- Süt verimi hesaplanmasında TRAPEZ yöntemi kullanılır.

13. Kısmi Verimlerin Tahmin Edilmesi

- Damızlık değer tahminlerinde kullanılan laktasyon sayısının artırılması, laktasyonunu tamamlamamış ineklerin de değerlendirilmeye alınarak erken yaşta damızlık değerlerinin hesaplanabilmesi amacıyla, en az bir verim kontrolü bilinen laktasyon süt verimleri, kısmi verim katsayıları kullanılarak tahmin edilir.

- Kısmi verim katsayıları her yıl sonunda mevcut veriler kullanılarak yeniden tahmin edilir.

14. Rapor

Soykütüğü sistemini yürütmekle yetkili kuruluş, her yılın sonunda yetkili makamlara ayrıntılı bir rapor hazırlayıp sunmakla yükümlüdür. Raporda yıl içinde yapılan çalışmalar, mevcut durum, sonuçlar, karşılaşılan sorunlar ve izleyecek yıl için planlanan çalışmalar hakkında aydınlatıcı bilgiler bulunur.

TALİMAT NO: 3

Damızlık Sığırlarda Dış Görünüşe Göre Sınıflandırma 

1. Amaç

Daha yüksek süt, et ve döl verimli, daha dayanıklı ve uzun ömürlü hayvanların elde edilmesine yardımcı olacak dış görünüş özelliklerden yararlanarak damızlık sığırların sınıflandırılmalarında birörnekliği sağlamak bu talimatın amacıdır.

2. Tanım

Bir hayvanın damızlık için uygunluğunu belirlemek amacı ile süt, et ve döl verimleri gibi ölçülebilen özellikleri yanında ekonomik açıdan önemli olmalarına rağmen ancak görsel olarak belirlenebilen özelliklerine de bakılmalıdır. Bu amaçla hayvanın dış görünüş özelliklerinin belirlenmesine “Dış Görünüşe Göre Sınıflandırma” denilir.

3. Yetki

- Sınıflandırma faaliyeti, soykütüğü sistemini yürütmekle yetkili kuruluşlarca yapılır.

- Dileyen her kişi sınıflandırma yapamaz.

- Sınıflandırma uzmanları, Bakanlığın veya yetkili kuruluşların düzenleyeceği merkezi bir yerde toplu eğitimden geçmiş olmak zorundadır.

- Sınıflandırma, kişisel bir değerlendirme olup, ölçü ve tartıya değil sınıflandırmayı yapan kişinin değer yargısına dayanır. Bunun için sınıflandırmacıda olması gereken özellikler şunlardır:

- Sınıflandırması yapılan ırkı çok iyi tanımalıdır.

- Sınıflandırmacı hayalinde ırkın ideal tipini şekillendirmeli ve bu idealden ayrılan noktaları kolayca görebilmelidir.

- Sınıflandırmacı bu konularda eğitim görmüş olmalıdır.

- Diğer sınıflandırmacılarla aralarında fark olmaması için toplu eğitimlere katılmış olmalıdır.

- Yeterli tecrübeye sahip olmalıdır.

4. Sınıflandırma Zamanı

- Her inek 1. buzağılamasından sonra 2. - 5. aylar (30 - 150 gün) arasında mutlaka sınıflandırılır.

- İleriki laktasyonlarda sınıflandırma istenirse tekrarlanabilir.

- Her hayvan hayatında en az bir kere buzağılamasından sonraki 2. - 5. aylar (30 - 150 gün) arasında mutlaka sınıflandırılır.

5. Sınıflandırma Yöntemi

Dış görünüş özelliklerine göre sınıflandırmada farklı amaçlara hizmet eden 2 yöntem vardır. Sınıflandırma yaparken her iki yöntem birden kullanılacaktır.

A) 100 puan üzerinden sınıflandırma:

- İnekler 100 puan üzerinden değerlendirilir ve aldıkları puana göre aşağıdaki şekilde sınıflandırılır.

> 90 Mükemmel : Bir inek ancak 3. buzağısından sonra bu puana ulaşabilir.

85 -89 Çok iyi : 1. ve 2. laktasyondaki ineklerde maksimum puan 88 dir. Bunlar içinden boğa anaları seçilir.

80 - 84 İyi : Damızlık kullanım

75 - 79 orta : Damızlık Kullanım

70 - 74 Yeterli : Damızlık Kullanımda dikkat !

65 – 69 Zayıf : Sürüden çıkarılması faydalı

- Damızlık sığırlar 100 puan üzerinden sınıflandırılırken vücut 4 bölüme ayrılarak değerlendirilir. Her bir bölümün toplam puandaki ağırlığı da farklıdır.

a) Süt Tipi : % 15

b) Beden : % 20

c) Ayak ve Bacaklar : % 25

d) Meme : % 40

- Her bölüm 100 puan üzerinden değerlendirmeye tabii tutulur. Daha sonra 100 üzerinden bulunan bu 4 değer her bölüme verilen ağırlık oranı ile çarpılarak toplanır ve 100 üzerinden sınıflandırma puanı bulunur.
 

Örnek:

Bölüm	Puanı	Ağırlık ( % )	Sınıflandırma Puanı
Süt Tipi	82	15	12.3
Beden	80	20	16.0
Ayak ve Bacaklar	75	25	18.6
Meme	84	40	33.6
TOPLAM PUAN			80.5 = 81

B- Doğrusal (Linear) tanımlama:

- Bu yöntemde inekler iyi ya da kötü olarak sınıflandırılmaz, dış görünüş bakımından mevcut durum ortaya konur. Amaç, değerlendirme değil tanımlamaktır.

- Doğrusal tanımlama yöntemi, boğaların kızlarının dış görünüşüne bakarak o boğanın döllerinin dış görünüş özelliklerinin tesbitinde kullanılır.

- Yöntemin bir diğer önemli kullanım alanı, amaçlı çiftleştirmedir. Islah amaçlı çiftleştirme yapabilmek için boğaların ve çiftleştirilecek hayvanın dış görünüş özelliklerinin bilinmesi gerekir. Aksi halde dış görünüş ihmal edilecek ve sadece verimlerine göre rastgele çiftleştirme yapılacaktır ki, bu da gelecek nesilin amaç doğrultusunda değiştirilmesini imkansız kılacak, gelecek nesil şansa bırakılmış olacaktır.

- Doğrusal tanımlamada uluslararası kabul görmüş 14 standart özellik olup Türkiye’de de bu özellikler ile hayvanları daha iyi tanımlamamızı sağlayacak 3 özellik daha olmak üzere toplam 17 özellik kullanılacaktır. Bu özellikler Ek 1 ve Ek 2’de verilmiştir.

- Her bir özellik için (1. özellik olan vücut yüksekliği hariç) 1-9 arası puanlama yapılır. Bu puanlama Ek 2’deki şemalarda olduğu gibi yapılır.

C- Boğaların kendi özelliklerinden yararlanarak sınıflandırma

- Damızlık adayı boğalarda sınıflandırma 1 yaş dolayındayken yapılır. Sınıflandırmanın başarılı olabilmesi amacıyla aday boğalar toplu olarak ve halka açık bir ortamda değerlendirilir.

- Kalıtsal hastalık ve deformasyonlar değerlendirmede dikkate alınır.

6. Sınıflandırma Kapsamındaki Özellikler

Sınıflandırmada kullanılan özellikler, hayvanların verim potansiyellerini tahmin etmede yararlanılabilecek özellikler olmalıdır. Damızlıkta kullanmayı önleyen özellikler de sınıflandırma kapsamında değerlendirilir. Sözkonusu özellikler Ek 1, Ek 2 ve Ek 3’de belirtilmiştir.

7. Toplanacak ve Değerlendirilecek Asgari Veriler

Sınıflandırılan sığırlar ile ilgili en azından şu bilgilerin toplanması ve bilgi işlem merkezine bildirilmesi gerekir. Bilgi işlemde olan bilgilerin tekrar bildirilmesine gerek yoktur.

- İneklerde: Kulak numarası, buzağılama ve sınıflandırma tarihleri, laktasyon sayısı, sınıflandıran uzmanın kodu (veya adı,soyadı)

- Boğalarda: Kulak numarası, doğum ve sınıflandırma tarihleri, sınıflandıran uzmanın kodu (veya adı,soyadı)

8. Sınıflandırmada Kayıt İşlemi

- Sınıflandırmacı, sınıflandırma yapılacak işletmeye giderken iki suret olarak hazırlanacak formu yanına alacak ve ilgili bilgileri ve değerlendirme sonuçlarını bu forma kaydedecektir.

- Sınıflandırma formu bir işletmedeki 5 hayvan için kullanılabilir. Beşden fazla hayvan değerlendirilecekse ikinci bir form kullanılır.

- Bu formun bir sureti işletmeciye bırakılacak ve boğa seçiminde kullanımı için bilgi verilecek, diğer nüshadaki bilgiler bilgisayara kaydedildikten sonra dosyalanacaktır.

Form (Ek 3) 5 ana bölümden oluşmaktadır.

1.Bölüm:

- İşletme No: İşletmenin soykütüğü numarası yazılır.

- İşletme Sahibi: işletmenin sahibinin adı ve soyadı yazılır.

- Adres: İşletmenin bulunduğu köy, ilçe ve ili yazılır.

- Tarih: Sınıflandırmanın yapıldığı günün tarihi yazılır.

- Sınıflandırmacı: Sınıflandırmayı yapan uzmanın adı soyadı yazılır.

2. Bölüm:

- İnek No: Değerlendirilecek ineğin kulak numarası yazılır.

- Laktasyon No: Değerlendirilecek ineğin kaçıncı laktasyonu olduğu yazılır.

- Son Buzağılama Tarihi: Değerlendirilecek ineğin son buzağılama tarihi yazılır.

3. Bölüm: 100 puan üzerinden sınıflandırma

- Süt Tipi : 100 puan üzerinden sınıflandırma puanı yazılır.

- Beden : 100 puan üzerinden sınıflandırma puanı yazılır.

- Ayak ve Bacaklar : 100 puan üzerinden sınıflandırma puanı yazılır.

- Meme : 100 puan üzerinden sınıflandırma puanı yazılır.

4. Bölüm: Doğrusal Tanımlama

Buradaki 17 özellik için 1 - 9 arası puanlama yapılır ve yazılır.

1. özellik ( vücut yüksekliği) cm olarak ölçülür ve yazılır.

5. Bölüm: Eksiklikler / İzlenimler

Hayvanda görülen eksiklikler / izlenimler (X) işareti ile tespit edilir

Döl Verimi
 

1. Amaç:

Bu talimatname, damızlık olarak kullanılan boğa ve ineklerin döl veriminin belirlenmesi amacıyla hazırlanmıştır.

2. Yetki:

Damızlık boğa ve ineklerin döl verimleri ile ilgili kayıtların tutulmasına ve elde edilen verilerin değerlendirilmesine Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ve/veya soykütüğü sistemini yürütme yetkisini alan kuruluş yetkilidir.

3. Temel Esaslar:

- Tohumlamada kullanılan boğa ve diğer hayvanlar ilgili talimata göre numaralanmış ve kayıt altına alınmış olmalıdır.

- Gerek duyulan tohumlama kayıtları ilgili talimat uyarınca ve güvenilir olmalı, bununla ilgili önlemler alınmalı.

- Buzağılama kayıtları ilgili talimatlar uyarınca doğru ve güvenilir olmalı.

4. Döl Verimi Ölçütleri:

a) Boğanın Aşma Davranımı:

Tohumlamada kullanılan boğalarla ilgili libido, suni vajeni kabul etme ve sperma sağım sayısı özellikleri bu kriter için sperma üretme merkezlerinde kayıt edilirler.

b) Sperma Kalitesi:

Sperma miktarı (mililitre olarak ejekulat) payette çözülmeden sonra sperma yoğunluğu ve hareketi.

c) Geri Dönmeme Oranı (Non-Return-Rate):

Geri dönmeme oranı (GDO), boğaların tohumladığı inekler ve kızları dikkate alınarak iki şekilde hesaplanır. Boğalar için yapılan hesaplamalarda boğanın kendisine ait veriler kullanılırken, dişiler için boğa kızlarına ait verilerden yararlanılır.
Boğalar için GDO, tohumlamadan sonra 56. güne kadar tekrar kızgınlık göstermeyen ineklerin oranı olarak hesaplanır (Tohumlama günü hesaplama dışıdır). Kızlara dayalı GDO ise bir boğanın kızlarının 90. güne kadar yeniden kızgınlık göstermeyenlerin oranı anlamına gelir.

d) Tohumlama indeksi:

Gebelik başına ortalama tohumlama sayısı anlamını taşır. Bu Süre en fazla 1. tohumlamadan sonraki 120 günlük dönemi kapsar. Bu dönem içinde sürüden çıkarılan ve bir daha verileri kayıt edilemeyen inekler de (gebe kalmış kabul edilerek) tohumlama indeksi hesaplamasına dahil edilir.

Aynı günde yapılan birden fazla doz sperma ile tohumlama değerlendirme dışı bırakılır.

e) Buzağılama - İlk Tohumlama Arası Süre:

Buzağılama tarihi ile 1. tohumlama arasında kalan süredir. Buzağılama günü değerlendirme dışı bırakılır.

f) Servis Periyodu ( Buzağılama - Gebe Kalma Arası Süre):

Buzağılama tarihi ile en son tohumlama tarihi (gebe kaldığı tarih) arasında geçen süredir. Buzağılama günü değerlendirme dışı bırakılır.

g) Buzağılama Aralığı:

İki buzağılama arasında geçen süredir.

h) Doğan Buzağı Sayısı ve İkizlik Oranı:

i) Doğum Tipi:

Doğum tipi üçe ayrılır ve şu şekilde kayıt edilir.

- Normal doğum: Bir kişinin yardımıyla mekanik yardım malzemesi kullanılmadan gerçekleşen doğumlar,

- Zor doğum: Çok sayıda kişi ve mekanik yardım malzemesi kullanılarak veya Veteriner Hekim müdahalesi ile gerçekleşen doğumlar,

- Ölü Doğum: Doğumda buzağının ölü olarak doğması.

j) Sürüden Çıkarılma Nedenleri:

Sürüden çıkarılma nedenleri aşağıdaki şekilde gruplanabilir ve kodlanarak soykütüğüne kayıt edilir:

- Damızlık veya üretim amaçlı satış,

- Kasaplık satış,

- Ölüm

- Yaşlılık,

- Verim düşüklüğü,

- Döl tutmama,

- Hastalık,

- Dış görünüş (sınıflandırma) yetersizliği,

- Meme yangısı,

- Ayak Bozuklukları,

- Diğer (isteğe bağlı sebepler).

5. Değerlendirme:

En azından aşağıdaki değerlerin hesaplanması ve kullanıma sunulması zorunludur:

a) Boğalar için:

- GDO, 56. güne göre (tohumladığı ineklerden erkeklere ait döl verimi)

- GDO, 90. güne göre (dişi döllerinden)

- Doğum tipi grupları oranı: Aday boğalarla çiftleştirilen tüm dişilerin buzağılamaları dikkate alınır. Ölü, ikiz ve çoğuz doğumlar hesaplama dışı tutulur.

b) İnekler için:

- Doğan buzağı sayısı,

- Ortalama buzağılama aralığı.

6. Yayınlama:

- Boğalara ait GDO değerleri 56. gün esasına göre en az 300 tohumlamasından, 90. gün esasına göre ise en az 50 kızından veriler elde edildiğinde hesaplanır ve yayınlanır.

- Doğum tipi ve buzağı kayıpları ile ilgili sonuçlar, en az 50 ilkine buzağılamış inekten veya 150 inekten elde edilmiş ise yayınlanır.

- Boğa ve ineklerle ilgili döl verim sonuçları yılda en az bir kez yayınlanır (Bülten veya konu ile ilgili bir yayında).

Damızlık Değer Tahmini

1. Amaç:

Türkiye’de Sığır yetiştiriciliğinde damızlık değer tahminlerinin yapılmasında birörnekliği sağlamak ve uluslararası çalışmalarda geçerliliğini sağlamak bu talimatın amacıdır.

2. Yetki:

Damızlık değer tahminlerinin yapılması, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı veya Bakanlığın yetki verdiği kuruluş tarafından yapılır veya yaptırılır.

3. Genel Kurallar:

a) Tahmin Yöntem ve Modeli:

Damızlık sığırların verim ve akrabalık ile ilgili verilerinden en iyi şekilde yararlanarak damızlık değerlerini tahmin edebilmek için BLUP-Animal Model (Best Linear Unbiased Prediction – Animal Model) kullanılır.

Burada amaç, her bir damızlık sığır için süt verimi (305 günlük süt miktarı ve gelecekte de yağ ve protein verimi) ile sınıflandırma özelliklerinin damızlık değerlerini tahmin etmektir. Tahminlerde 1., 2., 3. laktasyon süt verimleri kullanılır.

b) Damızlık Değerlendirmede Başlangıç Yılı:

Damızlık değer tahmini, belirli bir buzağılama yılından (başlangıç yılı) itibaren kendi verimleri olan inekler ve bunların en az 1 kuşaktan anne ve babaları için yapılır.

Başlangıç yılı, tahminin yapıldığı tarihden en az 10 yıl öncesi alınır. Bu süre uzmanlarca yeniden belirlenebilir.

c) Damızlık Sığır Populasyonu:

Birbirleri arasında kan bağı (soy bağı) olan aynı ırktan, damızlık faaliyetler (verim kontrolleri, soykütüğü ve suni tohumlama) kapsamında bulunan damızlık sığırların oluşturduğu sığır varlığına “Damızlık Sığır Populasyonu” adı verilir.

Populasyondaki tüm sığırların damızlık değer tahminleri çalışmalarına dahil edilmesi hedeflenmelidir.

4. Damızlık Değer Tahmini Verileri:

a) Süt Verimleri

- Damızlık değer tahminlerinde, soykütüğüne kayıtlı 305-gün süt ve yapılabilirse yağ ve protein verimleri kullanılır.

- Tahminlerde 1., 2., 3. laktasyonlara ait veriler kullanılır.

- Laktasyon süresi 220 günün altında olan laktasyonlar değerlendirme dışıdır.

- Süt verimi 2.000 kg’ın altında olan laktasyonlar değerlendirmeye alınmaz.

- Buzağılama aralığı 270 günden az 650 günden fazla olan veriler düzeltilir veya değerlendirme dışı tutulur.

- Tahminlerde, henüz devam etmekte olan laktasyonlar da, o populasyon için hesaplanan katsayılar yardımıyla 305-güne tamamlanarak kullanılabilirler.

b) Soykütüğü Verileri:

- Hayvana ve cedlerine ait soy bilgileri olmalıdır.

- Soy bilgileri olmayan hayvanlar ve cedler için genetik gruplar oluşturulur.

c) Sınıflandırma verileri:

- İlgili talimatlar gereği yapılan sınıflandırma verileri kullanılır.

- Sınıflandırma değerlendirmenin yapıldığı tüm populasyonu kapsarsa değerlendirmeye alınır.

5. Yöntem:

- Damızlık değer tahmininde BLUP-Animal Model kullanılır.

- Bu modelde genetik ve çevre faktörleri birarada dikkate alınır.

- Populasyona ait kalıtım derecesi ile fenotipik ve genetik korrelasyonlar ve varyanslar tahmin edilmek zorundadır.

Bir sığıra ait damızlık değer iki kısıma ayrılabilir.

1) Ebeveynlerinin damızlık değerine bağlı olarak “ Beklenen Damızlık Değeri”

2) Kendine ve yavrularına ait verimlere bağlı olarak “Hesaplanan Damızlık Değeri”

Ebeveyleri bilinmeyen sığırlar için beklenen damızlık değer yerine, oluşturulan genetik gruplara ait değerler kullanılır.

6. Standartlaştırma (Kıyaslama Kuşağı):

Damızlık değerlerinin anlaşılabilirliğini yükseltmek amacıyla belirli bir dönem taban (baz) olarak kabul edilir, bu dönem “o” a eşitlenir ve diğer dönemler buna göre düzeltilerek standartlaştırılır.

Taban dönem boğalar ve inekler için ayrı ayrı belirlenir.

- Boğalarda: değerlendirmenin yapıldığı yıldan 9,10,11 yıl önce doğmuş boğaların damızlık değerlerinin ortalaması taban olarak alınır. Her yıl Temmuz ayında taban 1 yıl ileri kaydırılır.

- İneklerde: 5 yıl önce doğan ineklerin damızlık değerlerinin ortalaması taban kabul edilir. Ancak bu her 5 yılda bir kez değiştirilir.

Standartlaştırılmış Damızlık Değeri (SDD):

SDD = 100 + [(DD-Taban DD) / SS] x 12

Eşitlikteki;

DD : her hayvana ait damızlık değerini

Taban DD : Taban dönemin ortalama damızlık değerini

SS : Damızlık değerlerinin standart sapmasını

12 : Sabit bir çarpım faktörü (bir st. sapma birimi karşılığı)

100 : Sabit toplama faktörünü

ifade eder.

7. İsabet Derecesi:

Damızlık değerlerin isabet derecesidir. Kız ve laktasyon sayısına göre değişir.

8. Yayınlama:

a) Yayınlanma şekli:

Damızlık değerlendirme sonuçları yazılı olarak yayınlanır.

b) Yayınlamada aranan ön koşullar:

Damızlık değerleri yalnızca yeterli bilgilere sahip olan sığırlar için yayınlanır.

- İnekler; kendi verimleri belli olmalı,

- Boğalar; en az 5 işletmede en az 10 kızı dikkate alınarak tahmin edilen damızlık değerine ve en az % 50 isabet derecesine sahip olmak

- Genç sığırlar; ana, baba ve annenin babasına ait damızlık değerlerinden hesaplanmış damızlık değerine sahip olmak.

c) Yayınlarda yer alacak asgari veriler:

Boğalarda:

- 1. laktasyonunu tamamlamış kızlarının sayısı,

- Bu kızlarının yetiştirildiği işletme sayısı,

- Süt ile mümkün olduğunda yağ ve protein verimlerine ait damızlık değeri,

- Standartlaştırılmış damızlık değeri,

- Damızlık değerlerinin isabet derecesi.

İneklerde:

- Değerlendirilen laktasyon sayısı

- Süt ile mümkün olduğunda yağ ve protein verimlerine ait damızlık değeri,

- Standartlaştırılmış damızlık değeri,

- Damızlık değerlerinin isabet derecesi.

9. Çalışmaların Denetlenmesi Dökümanlaştırılması ve Gelişmelere Uyumu:

a) Denetleme:

- Damızlık değerlendirmede kullanılan model ve programların karmaşık yapılarından dolayı en geç 3 yılda bir test edilmesi gerekir.

- Modelle ilgili yapılması gereken değişiklik bu konuda uzman en az 2 üniversite öğretim üyesinin görüş desteğini almış olmalıdır.

b) Dökümanlaştırma:

Kullanılan damızlık değer tahmini yöntemi, modeli ve kıstaslarla ilgili yapılan çalışmalar dökümanlaştırılmak zorundadır.

- Yöntem ve modelin içeriği,

- Damızlık değerlendirmede hangi verilerin kullanıldığı,

- İsabet derecesinin hesaplanması,

- Standartlaştırma verileri,

- Taban dönem (Kıyaslama kuşağı) ve verileri,

- Kullanılan doğum ve buzağılama yılları,

- Kullanılan genetik ve fenotipik parametreler,

- İlgili ağırlık katsayıları,

- Kısmi verimlerden tahminde kullanılan katsayılar,

- Değerlendirme dışı bırakma kriterleri

- Gerek duyulabilecek bilgiler.

c) Gelişmelere uyum:

Damızlık değerlendirmede kullanılacak program ve modeller bilimsel ve teknik gelişmelere uyarlanabilecek ve geliştirilebilecek durumda olmalıdır.

SUNİ TOHUMLAMA

Hayvansal üretimin artırılmasının bugün için geçerli iki yolu vardır. Bunlar birim başına düşen verimi artırmak ve yüksek verimli ırkların devamlılığını sağlamaktır. Bunun için en ekonomik ve etkili yolda suni tohumlamadır. Bu amaçla 1980 yılında 226.000 baş sığır suni tohumlama yolu ile tohumlanmışken 1997 yılında bu rakam 728.120 , 1998 yılında 723.218, 1999 yılında da 692.153 baş olmuştur. Ancak, 1999 yılında yurt içinde üretilen 1.570.325 doz ve yurt dışından ithal edilen 357.987 doz, toplam 1.928.312 doz, sperma miktarına bakıldığında yurt içinde yapılan suni tohumlama rakamının 1 Milyon başa ulaştığı görülecektir.

Ülkemizde yapılan suni tohumlamada kullanılan spermanın büyük bir kısmı Bakanlığımıza bağlı olarak çalışan Halkalı, Lalahan, Karaköy suni tohumlama laboratuarlarında üretilmektedir. Bunun yanı sıra yurt dışından da ithal sperma özel sektör tarafından yurdumuza getirilmektedir. 1998 yılında 505.213 doz, 1999 yılında da 357.987 doz yurt dışından sperma ithal edilmiştir. İzmir İlinde bulunan Menemen suni tohumlama laboratuarı Türkiye Damızlık Sığır Yetiştirici Birlikleri Merkez Birliği ile Bakanlığımız arasında varılan anlaşma gereği ortaklaşa kullanılacaktır. Menemen Suni Tohumlama Laboratuarında “Döl Kontrolü Projesi “ yürütülecektir. İstanbul-Halkalı suni tohumlama laboratuarının ise özel sektörle ortaklaşa kullanımını sağlamak için çalışmalarımız sürdürülmekte olup bu konuda gerekli teknik şartnameler hazırlanmıştır. Bu laboratuarların dışında özel sektörün bu sahaya eğilebilmesi ve teşvik edilebilmesi için çıkarılan kanunlarla İzmir’ de iki, İstanbul ve Adana illerinde de birer adet olmak üzere özel sektör tarafından toplam dört adet suni tohumlama laboratuarının kurulması sağlanmıştır. Bakanlığımıza bağlı olarak çalışan Lalahan Suni Tohumlama Laboratuarında 46, İstanbul- Halkalı’ da 10, Samsun-Karaköy’ de 62 baş, Özel laboratuarlardan Genotek Firmasında 10, İstanbul Veteriner Fakültesi’nde 14, Sadek’ te 11, Ege-Vet’ te 13 baş , toplam 166 baş suni tohumlama boğası mevcuttur.

Suni tohumlama konusunda yılda ortalama olarak 20-25 arasında suni tohumlama kursu düzenlenmekte ve bu kurslarda ortalama 350-500 arasında eleman eğitime tabi tutularak başarılı olanlara sertifika verilmektedir. Bilahare 30 Ocak 1985 tarih ve 18651 Sayılı Resmi Gazete’ de yer alan “ Sığır Suni Tohumlaması Yapacak Özel ve Tüzel Kişilerin Uyacakları Esaslar Hakkındaki Yönetmelik “ hükümlerine göre suni tohumlama faaliyetinde bulunabilmek için Bakanlığımızdan izin alan 1994 yılından 1999 yılına kadar toplam 402 Veteriner Hekiminin ve yıllara göre eğitime tabi tutulan elemanların tablosu aşağıda verilmiştir.

Suni tohumlama hizmetlerinin yurt sathında yaygınlaştırılması amacıyla suni tohumlama özel sektör kuruluşlarına da açılmıştır. Bu uygulamayı teşvik amacıyla özel sektörce tohumlanarak gebe bırakılan inek başına: kalkınmada 1. Derecede öncelikli illerde 10.000 TL. , 2. Derece de öncelikli illerde 8.000 TL. , diğer illerde 6.000 TL. , teşvik primi ödenmektedir.

Kamu sektöründeki elemanlar için ise 1998 yılında döl tutan inek başına kalkınmada öncelikli illerde 200.000 TL., diğer illerde 100.000 TL. prim ödenmektedir. Ayrıca başarı durumlarına göre 1 veya 2 maaş ikramiye ödemesi yapılmaktadır.

Ayrıca koyun ve keçi suni tohumlaması yapan Veteriner Hekim ve Veteriner Sağlık Teknisyenlerine % 60 gebelik sağlamak koşuluyla beher baş koyun ve keçi suni tohumlamasına 50.000 T.L/ baş prim ödenmektedir.

Halen suni tohumlama saha çalışmaları 80 ilde , 631 ilçe ve 11834köyde 520 seyyar 250 sabit tohumlama ekibi ile sürdürülmektedir. 4.7 Milyon tohumlanabilir inek sayısı göz önüne alındığında ekip sayıları yetersiz kalmaktadır. Ekip sayıları 1996 yılından itibaren düşüş göstermektedir. Ancak 904 Sayılı Islahı Hayvanat Kanununa ek olarak çıkarılan 4084 Sayılı kanunla suni ve tabii tohumlama ücretli hale getirilmiş ve özel sektörde bu saha içine çekilmiştir. Halen mesleklerini serbest olarak icra eden veteriner hekimler muhtelif şehirlerde suni tohumlama faaliyetlerini sürdürmektedir.

Ülkemizdeki hayvan populasyonunun verim kabiliyetlerini yükseltmek ve yüksek verim kabiliyetlerine sahip hayvan ırklarımızın devamlılığını sağlamak için bilhassa suni tohumlama büyük önem arz etmektedir. Ülkemizde 1998 yılı D.İ.E.’ nin verilerine göre 1.733.000 baş kültür ırkı, 4.695.000 baş melez , 4.603.000 baş yerli ırk mevcuttur. Bu mevcut içinde sağılan hayvan sayısı 879.841 kültür, 2.346.093 melez, 2.263.109 baş yerli ırktır. Bu mevcudun ancak % 15- 20’isi suni tohumlama metodu ile tohumlanabilmektedir. Yukarda belirtilen sağmal inek sayısının % 50’sinin suni tohumlama metodu ile tohumlanabilmesi için bir ekibin 1000 baş tohumladığı düşünüldüğünde 2387 ekibe ihtiyaç duyulduğu görülecektir. 2000 yılında 710 ekibimizin olduğu ve buna ilaveten 460 serbest veteriner hekimin özellikle batı illerinde suni tohumlama yaptığı göz önüne alındığında bu rakamın 1217 ekip olarak ortaya çıkacağı görülecektir.

Bakanlığımızın özverili çalışmaları sonucu yapılan ıslah çalışmaları ile 1998 yılı D.İ.E. ’nin verilerine göre ortalama süt verimi hayvan başına (sığır) 1609 kg’ a, ortalama karkas ağırlığı da 163 kg.’ a yükseltilmiştir. Ancak bu rakamlar hayvancılığı gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında hem tohumlanan hayvan adedi olarak hem de verim özellikleri bakımından oldukça yetersiz kalmaktadır. Bu nedenle 2000’li yıllarda oluşması muhtemel et ve süt açığının kapatılabilmesi için en etkili ve ucuz yöntem olan suni tohumlama faaliyetlerine gereken önem verilmelidir.

Suni tohumlama faaliyetlerinin yurt çapında benimsetilerek yaygınlaştırılabilmesi için suni tohumlama sonucu doğan yavru bazında ve özel teşebbüsün suni tohumlama ekibi kurması ile ilgili bir destekleme projesi üzerinde hazırlıklar yapılarak bitirilmiştir.

SIĞIRLARIN SÜNGERİMSİ BEYİN HASTALIĞI

(Bovine Spongiform Encephalopathy) 

Bovine spongiform encephalopathy (BSE), sığırların merkezi sinir sistemini etkiliyen, yavaş ilerleyen, dejeneratif ve ölümle sonuçlanan bir hastalığıdır. Hastalık yaygın olarak “Deli inek hastalığı” (mad cow disease) olarakta isimlendirilmektedir.

BSE nakledilebilir spongiform encephalopathy (Transmissible spongiform encephalopathy-TSE) grubunda yer alan bir hastalık olarak sınıflandırılmaktadır.

Hastalık ilk defa Kasım 1986’da İngiltere’de teşhis edilmiştir. Daha sonra Belçika, Danimarka, Fransa, Almanya, İrlanda, İtalya, Liechtenstein, Lüksemburg, Hollanda, Portekiz, İspanya, İsviçre’de ki hayvanlarda da görülmüştür. Kanada, Falkland Adaları, Kuveyt ve Umman’da ise hastalığın ithal edilen hayvanlarda görüldüğü bildirilmiştir.

Epidemiyoloji:

Epidemiyolojik veriler, BSE’nin asıl kaynağının kontamine yemlerin tüketilmesi olduğunu göstermiştir. Fakat yemlerdeki BSE’nin asıl kaynağı henüz tam açıklık kazanmamıştır. Bu konuda başlıca 4 görüş bulunmaktadır.

Bu görüşlerden epidemiyolojik verilerle en çok destekleneni; hastalığın kaynağının koyunlardaki scrapie hastalığı olduğudur. Scrapie en az iki yüzyıldır İngiltere’deki koyunlarda görülmektedir. 1980’lere doğru İngiltere’deki koyun popoulasyonunda önemli bir artış olmuş ve muhtemelen koyunlardaki scrapie hastalığıda artmıştır.

Diğer bir görüş; İngiltere’deki sığırlarda BSE’nin nadirende olsa mevcut olduğu ve rendering işlemleri sırasında etkenin imha olmayarak sığır yemleri ile hastalığa neden olduğudur.

Scrapie’nin sığırlar için enfeksiyöz olan yeni bir suşunun ortaya çıktığı, et-kemik unu ile sığır yemlerine karıştığı ve ithal edilen Afrika kemik unlarından kaynaklandığı yönünde görüşlerde bulunmaktadır.

Görüşlerin ortak noktası 1970/1980’lerdeki rendering işletmelerindeki işlem değişikliğine dayanmaktadır. İngiltere’de yem sanayiinde yapılan teknolojik değişiklik, özelliklede ısı seviyelerindeki düşüklük neticesinde etken et kemik unlarında yaşamını sürdürerek sığırlara verilen yemler ile hastalığa neden olmuştur.

BSE erkek ve dişi yetişkin sığırlarda ve genellikle de 4-5 yaşındaki hayvanlarda görülmektedir.

Yapılan deneysel çalışmalar hastalıklı beyin dokusunun, ağız yolu ile veya beyin içine enjekte edilerek buzağı, koyun, keçi, domuz, maymun, fare ve kobaylara verildiğinde hastalığın oluştuğunu göstermiştir.

Etken BSE ile doğal olarak enfekte hayvanların beyin dokusunda, omuriliğinde ve retinasında (gözde) tespit edilmiştir. Bu nedenle bu kısımlar riskli organlar olarak tanımlanmış ve Avrupa Birliği ülkelerinde insan tüketiminde kullanılması yasaklanmıştır. Son olarak, Avrupa Birliği 12 ayın üzerindeki yaştaki sığırların omurilikleri, tonsilleri, gözleri ve beyinlerini içeren kafası ile her yaştaki sığırların doudenumdan rektuma kadar ki bağırsaklarını Nakledilebilir spongiform encephalopathy (Transmissible spongiform encephalopathy-TSE) grubu hastalıklar için spesifik risk materyali olarak belirlemiştir.

BSE etkeni hayvanda saptanabilir bir immun yanıt veya yangısal bir reaksiyon oluşturmamaktır. Hastalığın tedavisi olmadığı gibi koruyucu aşısıda bulunmamaktadır.

Hastalığın Etkeni:

BSE’ye neden olan etkenin insanlar ve hayvanlardaki benzer hastalıkların etkenleri ile çok fazla yakınlığı bulunmaktadır.

İnsan ve hayvanlarda görülen Nakledilebilir Spongiform Encephalopathy’ler aşağıda belirtilmektedir.

Hayvanlarda Görülenler

Bovine Spongiform Encephalopathy : Sığırlarda

Scrapie : Koyun ve keçilerde

Transmissible Mink Encephalopathy : Minklerde

Feline Spongiform Encephalopathy : Kedilerde

Kronik Wasting Disease : Geyiklerde

Exotic Ruminantlardaki BSE : Nyala, kudu vb.

İnsanlarda Görülenler:

Kuru

Creutzfeldt-Jakob disease (CJD)

The new variant Creutzfeldt-Jakob disease (vCJD)

Gerstmann-Straüussler-Scheinker syndrome (GSSS)

Familial fatal insomnia (FFI)

BSE ve diğer TSE’lere sebep olan etken hakkındaki bilgiler bilimsel olarak henüz tam kesinleşmemiştir. Bu konudaki tartışmalar halen devam etmektedir.

Etkenin bu güne kadar bilinen özelliklerin dışında özelliklere sahip bir virus, bir prion veya bir virino olduğu konusunda 3 temel teori bulunmaktır. Günümüzde BSE’ye neden olan etkenin prion (nükleik asit içermeyen) olarak adlandırılan bir protein partikülü (PrP) olduğu yönündeki görüş yaygın olarak kabul görmektedir.

Son yıllarda yapılan çalışmalar sonucunda insanlarda görülen yeni variant Creutzfeldt-Jakob (vCJD) hastalığı etkeni ile BSE etkeninin birbiri ile özdeş, aynı özelliklere sahip olduğu bildirilmektedir.

Etken pek çok fiziksel ve kimyasal işlemlere oldukça dayanıklıdır. Tavsiye edilen fiziksel inaktivasyon derecesi otoklavda 134-138 °C’de 18 dakikadır. Ancak bu ısı aralığınında tamamen inaktivasyonu sağlayamayabileceği belirtilmektedir. Etken alkol, formol, ultra viyole gibi işlemlere oldukça dayanıklıdır.

Hastalığın Geçişi:

BSE enfekte et kemik unlarını içeren yemlerin alınması sonucunda ortaya çıkmaktadır.

İatrojenik (hatalı uygulama, hatalı enjeksiyon vb.) yolla bulaşmaya bağlı bir BSE vakası bildirilmemiş olmakla birlikte bu yolun potansiyel bir vasıta olabileceği belirtilmektedir.

BSE’nin normal şartlarda sığırdan-sığıra veya sığırdan diğer hayvan türlerine geçtiğine dair bir bulgu bulunmamaktadır.

Sınırlı sayıdaki araştırmada, çok düşük seviyede maternal veya vertikal geçişin meydana gelebileceği ileri sürülmüştür ve bu konudaki çalışmalar devam etmektedir.

Creutzfeldt-Jakob hastalığının yeni bir varyantının ortaya çıkışı oral (ağız) yolla geçiş ihtimalini de ortaya koymaktadır.

Klinik Bulgular:

BSE’den etkilenen sığırların sinir sisteminde ilerleyen (şiddeti artan) bir dejenerasyon şekillenir ve hastalık ölümle sonuçlanır.

Hastalığın inkubasyon periyodu (bir hayvanın enfekte hale geldiğinden ilk hastalık belirtilerini gösterdiği ana kadar geçen zaman) 2-8 yıl arasında değişebilir.

BSE’nin klinik belirtileri çok değişiklik gösterir. BSE’li sığırların pek çoğunda belirtilerin gelişimi birkaç hafta hatta ay ( 2 hafta-6 ay) alır iken nadiren çok kısa da sürebilir.

Şüpheli hayvanların büyük bir kısmı dikkatli takip edildiğinde aşağıda belirtilen semptomların çoğunu gösterirler.

• Korku, endişe
• Sinirlilik, asabiyet
• Beton zeminlerde yürümeye, köşeleri dönmeye, kapalı alanlara girmeye, kapılardan geçmeye ve süt sağdırmaya karşı isteksizlik
• İnsanlara ve diğer sığırlara karşı saldırganlık
• Sağımda tekme atma
• Başı aşağıda tutma, baş ve boyun kısmına dokunmaya aşırı tepki
• Ses ve ışığa aşırı hassasiyet
• Özellikle arka ayaklarla, yüksek adımlarla yürüme
• Kalkma zorlukları
• Deri titremeleri
• Kondüsyon, ağırlık ve süt veriminde düşüşler
• Şiddetli burun kaşıntısı

Hastalığın Teşhisi:

Günümüzde, canlı hayvanlarda hastalığı saptayabilecek bir test bulunmamaktadır. Canlı hayvanlarda klinik belirtiler kısmında yer yer alan semptomlar izlenerek şüpheli hayvanlar tesbit edilebilmektedir.

Ancak BSE’li hayvanlarda görülen belirtilerin bir kısmı aşağıda belirtilen hastalıklarda da görülebilmektedir.

• Hypomagnesaemia
• Nervous ketosis
• Encephalic listeriosis ve diğer encephalitides
• Polioencephalomalacia-cerebro-cortical necrosis
• Intra-cranial tumours

Bu hastalıklara özgü diğer belirtileri göstermeyen sadece sinir sinir sistemi hastalıklarına ilişkin belirtileri gösteren 20 ayın üzerindeki bir hayvan BSE şüpheli olarak değerlendirilmelidir.

Hastalığın teşhisi, histopatolojik inceleme (hayvanın ölümü sonrasında beyin dokusunun ve omuriliğin mikroskopik muayenesinde karekteristik bulguların tesbiti), immunohistolojik boyamalarda etkenin tesbiti, elektron mikroskopik muayenelerde BSE fibrillerinin görülmesi ile yapılabilmektedir.

Hastalığın varlığının tesbitine yönelik geniş kapsamlı taramalarda kullanılan halen Avrupa Birliği tarafından onaylanmış 3 hızlı test (Biorad, Prionic check, Enfer test sistem) bulunmaktadır. 5 adet hızlı test ise inceleme safhasındadır.

Bakanlığımızca Alınan Önlemler:

BSE hastalığının ortaya çıkışından itibaren konu Bakanlığımızca dikkatle izlenmektedir. Ülkemiz insan ve hayvan sağlığının korunması amacıyla hastalık görülen ülkelerden çift tırnaklı canlı hayvan, hayvan maddeleri, hayvansal orijinli yem katkı maddeleri ve bu maddeleri ihtiva eden yemlerin ithal edilmesi 25.05.1990 tarihinde yasaklanmıştır. Halen Avrupa Birliği ülkelerinden canlı hayvan ve hayvansal ürünlerin ülkemize ithalatı yapılmamaktadır.

Ülkemizde Bakanlığımıza bağlı Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüleri bünyesindeki laboratuvarlarda, sığırlarda sinirsel bulgularla seyreden çeşitli hastalıkların teshisi maksadıyla incelenen merkezi sinir sistemi dokularında BSE’nin tanıtıcı bulguları tespit edilmemiştir. Mevcut diğer bilimsel kurumlarda da hastalığın tespit edildiğine dair bir kayıt bulunmamaktadır.

Bakanlığımız devam etmekte olan teşhis çalışmalarına ek olarak, mezbahalarda kesime alınan hayvanlarda hastalık taramasına yönelik çalışmalar başlamıştır. Ayrıca konu ile ilgili eğitici çalışmalara gereken ağırlığı vermektedir.

Korunma ve Önlemler:

Uluslararası Salgın Hastalıklar Ofisi (OIE)’nce sağlığın korunması amacı ile alınması gereken önlemlere yönelik tavsiyeleri aşağıda belirtilmektedir.
 

Hastalıktan ari ülkelerde;

Sinirsel hastalıkların belirtisini gösteren hayvanların patolojik teşhisinin yapılması,

İthalatta canlı ruminantlar ve onların ürünlerine karşı önlem alınması,

Embriyo ithalatı için strateji ve politika belirlenmesi önerilmektedir.

Hastalığın görüldüğü ülkelerde;

Belirlenen vakalarda hayvanların kesimi ve tazminat ödenmesi,

Memeli hayvanların işlemden geçirerek yeniden kullanıma sunulacak proteinlerinin kontrolü,

Sığırların takibi ve tanımlanmasının etkin bir şekilde sağlanması önerilmektedir.

Alınması Gereken Tıbbi Önlemler:

BSE’den şüpheli hayvan dokuları ile temas halindeki laboratuvar çalışanları uygun koruyucu giysiler giymeli ve fiziksel ve kimyasal muamelelerin büyük bir kısmına karşı oldukça dirençli olan etkene maruz kalmamak için çok titiz çalışmalıdır.

Creutzfeldt-Jakob hastalığının yeni bir varyantının son zamanlarda ortaya çıkışı, BSE etkeninin insanlar için enfektif olabileceğini göstermiştir. Bu nedenle laboratuvarda alınması gerekli tedbirler kaza ile meydana gelebilecek iatrojenik, gözle veya ağız burun yolu ile maruz kalmaları önleyecek niteliktedir.

Ülkemizde Deli İnek Hastalığı bulunmadığı gibi, şüpheli bir vakaya da rastlanmamıştır. Ancak bu durumun sürdürülebilmesi için, bulaşmaya vesile olabilecek her türlü risk materyalinin, hayvan beslenmesinde kullanımından kesinlikle sakınılmalıdır.

 

BSE (DELİ İNEK HASTALIĞI) HASTALIĞININ ÜLKEMİZDE GÖRÜLMESİNİ ENGELLEMEK İÇİN ALINAN VE ALINMASI GEREKEN ÖNLEMLER VE SEKTÖRLER ARASI İŞBİRLİĞİNİN ÖNEMİ hakkında Koruma Kontrol Genel Müdürlüğünde Genel Müdür Dr. Hüseyin SUNGUR başkanlığında sektör temsilcilerinin (Beyaz Et Sanayicileri ve Damızlıkçılar Birliği, Türkiye Süt, Et, Gıda Sanayicileri ve Üreticileri Birliği, Veteriner İlaç Sanayi İthalatçı ve İhracatçılar Birliği, Türkiye Damızlık Sığır Yetiştiricileri Merkez Birliği, Türkiye Yem Sanayicileri Birliği) ve ilgili Dairelerin katılımı ile Hayvan Sağlığı Hizmetleri Dairesi Başkanlığı organizatörlüğünde 20 Şubat 2001 tarihinde toplantı gerçekleştirildi.

Kaynak: Tarım Bakanlığı Yayınları